"Ποιητικά μόνον οικεί στ' αλήθεια ο άνθρωπος τη γης ετούτη" Martin Heidegger

Παρασκευή 4 Απριλίου 2008

Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 3)

Δεν ξέρω αν ισχύει αυτό που συχνά λέγεται, ότι η ελληνική γλώσσα είναι πιο πλούσια από άλλες, λόγω του μεγάλου της λεξιλογίου. Πιστεύω όμως ότι ο πραγματικός της πλούτος οφείλεται κυρίως σε ένα άλλο, πέραν της υπαρκτής ή όχι υπεροχής της ως προς το πλήθος των λέξεων που την απαρτίζουν, ισχυρό πλεονέκτημα. Στον τρόπο με τον οποίο οι ελληνικές λέξεις φορτίζονται σημασιολογικά. Στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο συνάπτεται το σημαίνον (φωνητικό σύμπλεγμα) με το σημαινόμενο (έννοια).
Η κατ’ αρχήν κοινή σε όλες τις γλώσσες συμβατική σχέση μεταξύ σημαίνοντος-σημαινομένου, η αυθαίρετη δηλαδή σύνδεση ενός φθογγικού συνδυασμού (σημαίνον) με μια σημασία (σημαινόμενο) που συναποτελούν το γλωσσικό σημείο (λέξη), κάμπτεται στην ελληνική, η οποία παρουσιάζει σε πολύ μεγάλη έκταση σε σχέση με τις άλλες γλώσσες μια «σχετική αιτιότητα», που μειώνει αντίστοιχα τον φύσει αυθαίρετο-συμβατικό χαρακτήρα αυτής της σύνδεσης.
Η διαφορά που διαπιστώνουμε αναλύοντας κάθετα, μελετώντας δηλαδή την ιστορική-ετυμολογική μορφή των ελληνικών λέξεων, βασίζεται στο ότι οι ελληνικές λέξεις, λόγω της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας που προαναφέρθηκε, έχουν «εσωτερικεύσει» τις σημασίες που η πορεία τους μέσα στον χρόνο κατέγραψε, και αποτυπώνουν έτσι όχι μόνο την/τις σημασία/ες που φέρουν ως λειτουργικά γλωσσικά σημεία του παρόντος, αλλά και την νοηματική διαχρονία της ελληνικής σκέψης. Ή για να το πω διαφορετικά μέσα στο όστρακο των φθόγγων κάθε λέξης κρύβονται σαν ζωντανός οργανισμός όλα τα νοήματα που κατά καιρούς ενδύθηκαν τη συγκεκριμένη φωνητική μορφή, καθώς και οι συνθέσεις, μεταλλαγές, διαπλοκές, με άλλες έννοιες και σημασίες, αποκαλύπτοντας ένα ολόκληρο πλέγμα νοηματικών αλληλουχιών και συναρτήσεων. Μπορεί κανείς μέσα σε μια και μόνο λέξη και στα παράγωγα ή σύνθετά της, να προσεγγίσει γνωσιολογικής, οντολογικής, ηθικής, δηλαδή φιλοσοφικής τάξης, ζητήματα, όπως έχουν αποτυπωθεί κατά την μακρά πορεία της χρήσης και εξέλιξης της γλώσσας, και συνακόλουθα της ελληνικής σκέψης.
Έτσι, βυθίζοντας το βλέμμα μέσα στην ελληνική λέξη / γλώσσα, βλέπεις συχνά σαν μέσα από υποβρύχιο γυαλί, το βάθος και την έκταση του ελληνικού πνεύματος στην κοινωνική και φιλοσοφική του διάσταση.



Ας χρησιμοποιήσω, για να γίνω πιο κατανοητή, δυο – τρία παραδείγματα, τελείως ενδεικτικά. Αν κάποιος θελήσει ωστόσο να μπει σ’ αυτό το συναρπαστικό «παιχνίδι», θα βρεθεί πολύ συχνά ενώπιον ανάλογων αποκαλυπτικών εκπλήξεων.
Ας δούμε για παράδειγμα τη λέξη «όμορφο».
Το φθογγικό σύμπλεγμα /omorfo/ είναι άραγε τελείως αυθαίρετα συνδεδεμένο με το σημαινόμενό του (έννοια της ομορφιάς), όπως συμβαίνει με την αντίστοιχη λέξη beau της γαλλικής, beauty της αγγλικής κ.λ.π., υπακούει δηλαδή μόνο σε μια σύμβαση που συνάπτει με τρόπο εξωτερικό τους συγκεκριμένους φθόγγους με την συγκεκριμένη σημασία, ή μήπως υπάρχουν εντός του φωνήματος κάποια στοιχεία που το συνδέουν με την σημασία που εκφράζει;
Όπως όλοι γνωρίζουμε το όμορφο είναι παραφθορά της λέξης εύμορφο, η οποία συντίθεται από το μόριο ευ + το ουσιαστικό μορφή. Η ίδια η λέξη-γλωσσικό σημείο επομένως εμπεριέχει την οντολογική διάσταση της έννοιας (ομορφιά) που σημαίνει. Μας επεξηγεί δηλαδή ότι όμορφο για την ελληνική σκέψη, είναι αυτό που έχει καλή μορφή. Και αν τα πράγματα σταματούσαν εδώ, θα είχαμε μεν μια κατ’ αρχήν προσέγγιση της οντολογικής υπόστασης της ομορφιάς, πράγμα ούτως ή άλλως σημαντικό, αλλά θα παρέμενε ως νοηματικό κενό ο ορισμός του «καλή»: ποια είναι η «καλή» μορφή; Μα η λέξη εισχωρεί ακόμη πιο πολύ στο φιλοσοφικό βάθος της «ευμορφίας». Το «ευ» προέρχεται από το ρ. ειμί. Άρα όμορφο είναι αυτό που έχει την μορφή που «είναι». Δηλαδή αυτό που πραγματώνει, που παίρνει την μορφή της ουσίας του, της αλήθειας του. Εκείνο επομένως που κατορθώνει να εξωτερικεύσει, να εκφράσει με την ίδια του την μορφή, αυτό που πραγματικά είναι. Τουτέστιν το αυθεντικό, το γνήσιο, το όχι επιτηδευμένο. Να τι είναι όμορφο! Πρόκειται για μια λέξη-ορισμό που εμπεριέχει και συνθέτει το οντολογικό, γνωσιολογικό και ηθικό ταυτόχρονα υπόβαθρο της κύριας έννοιας της αισθητικής.: Όμορφο είναι, γνωρίζω πως είναι, πρέπει να είναι, εκείνο που ενσωματώνει στην μορφή του, και αποκαλύπτει με αυτήν, τον εαυτό του αυτ-ούσιο (ας θυμηθούμε εν παρόδω, ότι και η ουσία από το ρ. ειμί προέρχεται). Αν σκεφτούμε το πόσο μελάνι έχει χυθεί από τα μεγάλα μυαλά της παγκόσμιας σκέψης για τον ορισμό τής τόσο δυσπρόσιτης φιλοσοφικά έννοιας της ομορφιάς, χωρίς συχνά επιτυχία, θα συνειδητοποιήσουμε την τεράστια αξία τής παραπάνω, σε μια και μόνο λέξη συμπυκνωμένης σκέψης.
Αν μάλιστα σ’ αυτήν συναρτήσουμε και την αριστοτελική «εντελέχεια» (>εν + τέλος = σκοπός + έχειν), ως συνέχεια της πρωτογενούς αυτής σημασιοδότησης, το οδοιπορικό μας στην ελληνική ονοματοθεσία αποκτά ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον και φιλοσοφικό εύρος.
Επεκτείνοντας το εννοιολογικό δίχτυ που υποβαστάζει την ελληνική γλώσσα σε όλη της την έκταση, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε την πολύ στενή σχέση μεταξύ κάλλους και καλού, διαπιστώνοντας, σ’ ένα όλο και διευρυνόμενο έδαφος, την άρρηκτη σχέση μεταξύ αισθητικής και ηθικής, που διατρέχει το ελληνικό πνεύμα, ή ενδιαφέροντα πλέγματα λέξεων που υποδηλώνουν ανάλογες εσωτερικές συναρτήσεις και νοηματικές συνεπαγωγές, όπως π.χ. αρετή, άριστος, αρμός, άρμα, αριθμός, αρμονία, κ.λ.π. που έλκουν όλες την προέλευσή τους άμεσα ή έμμεσα από το ρήμα «αραρίσκω» ( = συνάπτω, ενώνω, αρμόζω).


(συνεχίζεται...)

9 σχόλια:

Θερσίτης είπε...

Σε παρακολουθώ με ενδιαφέρον, για να δω πού θα οδηγήσεις τους κυκλοτερείς συλλογισμούς σου. Μια ένσταση μόνο. Το ευ δε σχετιζεται με το ειμί. Το ειμί έχει θέμα εσ-. Από ποια πηγή το άντλησες αυτό;
Βέβαια, δε χρειάζεται αυτή η ετυμολογία, για να στηριχτούν οι πολύ έυστοχες θέσεις σου.
Θα επανέλθω.

meril είπε...

Επίσης παρακολουθώ....
Καλημέρα....

διακονιάρης είπε...

Πολύ ωραία πράγματα λέτε Κυρία Λορελάη γ αυτό θα σας ρωτήσω κάτι που ίσως να γνωρίζετενα.
ποιό ήταν το αντίθετο του άγριος τα παλια τα χρόνια...
με εκτίμηση

Mariela είπε...

Καλημέρα, αν και μεσημέρι...
Παρακολουθώ με εξαιρετικό ενδοιαφέρον!
Αν και ανήκω στο χώρο της εικόνας και λιγότερο σε κείνο των λέξεων, πολλές είναι οι φορές που μία λέξη μ' έχει οδηγήσει σε χίλιες εικόνες...
Όσο για το "όμορφο" ή "ευ-μορφο" μ΄έχει απασχολήσει ιδαίτερα και πολύ συχνά. Και για μένα (από την εικαστική μου οπτική) το όμορφο είναι το αυθεντικό και όχι κατ'ανάγκη αυτό που υπόκειται στα όποια "αντικειμενικά" κριτήρια.
Όπως άλλωστε έχω δηλώσει, ψάχνω πάντα να βρω την ομορφιά έκει που φαινομενικά μπορεί να μην υπάρχει...
(Συγνώμη... παρασύρθηκα και ξέφυγα από το θέμα...)
Περιμένω τη συνέχεια!!!

gyristroula2 είπε...

Δεν σε προλαβαίνουμε, παιδί μου, εσένα, μας τρέχεις σε έναν καλόν αγώνα, αλλά μας "ξεμέρδιασες" που λέμε στο νησί μου (σε προκαλώ να το ετυμολογήσεις και τον θερσίτη μαζί!).
Λοιπόν, κατ'αρχάς δεν υπάρχει γλώσσα στην οποία να μην απαντάται μια συμβατική και αυθαίρετη σχέση σημαίνοντος- σημαινομένου. Αυτό είναι στην ίδια την έννοια του όρου γλώσσα. (Εκτός ίσως από τις ηχοποίητες λέξεις πχ γαβ γαβ, νιάου νιάου, αν κι αυτές από γλώσσα σε γλώσσα διαφοροποιούνται, γιατί ο Άγγλος πχ ακούει αρφ αρφ από το σκύλο.) Όλες οι άλλες λέξεις είναι προϊόν ενός ωραίου συμβιβασμού. Αυτό θα το λέμε ουγκ, δεν είναι ουγκ. Δεν υπάρχει κανείς λαός που στη γλώσσα του, πχ η πέτρα να έχει το ίδιο όνομα με την ουσία της, γιατί δεν είναι στη φύση της πέτρας να έχει όνομα.
Πολύ σωστά όμως όπως λες η διαχρονικότητα της ελληνικής και η μακραίωνη πορεία της διέσωσαν πολλές από τις πρωταρχικές έννοιες των λέξεων, τις πρωταρχικές όμως για τη συγκεκριμένη γλώσσα και σκέψη, όχι για το φαινόμενο γλώσσα και φυσικά, τις πρωταρχικές για τον δυτικό πολιτισμό, του οποίου διαμορφωτής είναι η ελληνική γλώσσα. Δεν ξέρω πχ κινέζικα, αλλά φαντάζομαι ότι η έννοια της ομορφιάς σ' αυτά θα είναι μια άλλη θέασή της, εξίσου γοητευτική, πχ " αυτός που έχει τα πιο αμυγδαλωτά μάτια ή τα πιο στιλπνά μαλλιά ή τα πιο μικρά χέρια και πόδια", με τον ίδιο γοητευτικό τρόπο που εμείς λέμε και ωραίο τον όμορφο, δηλ αυτόν που είναι στην ώρα του στην εποχή του, αν και καλός είναι κι ο άγουρος, ο άωρος, το αγόρι, που δεν είναι στην ώρα του.
Επομένως η γλώσσα μας είναι πολύ σημαντική λόγω του πολιτισμού που κουβαλάει στην κοίτη της, αλλά δεν είναι πιο "καλή" από οποιαδήποτε άλλη γλώσσα ως προς τη βασική λειτουργία της. Κι όσο συρρικνώνουμε τα όρια του πνευματικού μας κόσμου, τόσο θα χάνουμε κομμάτια της ανεκτίμητα, γιατί δεν θα έχουν λόγο ύπαρξης, μέσα στο περιορισμένο αυτό τοπίο.
Συμπέρασμα: Η γλώσσα μας θα σωθεί, αν "σωθούν" όλα αυτά που γίνονται μ' αυτήν, η επικοινωνία, ο στοχασμός, η ποίηση, η επιστήμη, η φιλοσοφία κλπ κλπ.
Ακόμα κι αυτό που κάνουμε τώρα τόσο όμορφα εδώ, χάρη σε σένα, ο δημόσιος διαδικτυακός διάλογος...

Λορελάη είπε...

Πω, πω! Χαμός!!! Ωραία! Αυτό βασικά ήθελα, να τραβήξω την προσοχή σας σ' ένα θέμα που νομίζω πως είναι σημαντικό. Να προβληματιστούμε δηλαδή και να συζητήσουμε και όχι να σας ζαλίσω με... "σοφίες" :)))

Πρώτα να διευκρινίσω για τον Θερσίτη, το ευ προέρχεται από το εύ, ουδ. του εύς (=αγαθός), και το εύς προέρχεται από το esu-s =υπάρχων,ων και αυτό από το ρ.es = ειμί (εξ ου και η ρίζα εσ- του ειμί, όπως σωστά λες)[Λεξ.Σταματάκου, Liddell&Scott] Αν σκαλίσουμε μέσα σ' αυτή την αλυσίδα, θα σκεφτούμε κι άλλα, αλλά πάει μακριά η... φιλοσοφική κουβέντα, γι' αυτό ας το αφήσουμε ως εδώ :)

Μεριλάκι καλημέρα κι από μένα :)

Διακονιάρη μου, καλημέρα. Αυτό που ρωτάς πρέπει να το σκεφτώ και να το ψάξω, αλλά αν έχεις κάτι στο μυαλό σου, πρόσθεσέ το στη συζήτηση
σε φιλώ κι ευχαριστώ για τη συμμετοχή :)

Μαριέλα μου, κι εγώ ακριβώς από εκεί ξεκίνησα να αναρωτιέμαι για την ομορφιά, από την Τέχνη, γι' αυτό λέω ότι έχουν χυθεί τόνοι μελάνης. είναι πολύ δύσκολο να ορίσεις το τι είναι όμορφο. Αυτός που έδωσε απάντηση με την οποία εγώ τουλάχιστον συντάσσομαι απολύτως είναι ο Χάιντεγγερ, που βασίζει την θεωρία του για την Τέχνη στην α-λήθεια του έργου τέχνης, κάτι που συγγενεύει πάρα πολύ με αυτό που υποδηλώνει η ίδια η ελληνική λέξη. Φυσικά όλ' αυτά τα θέματα είναι τεράστια και χρειάζονται τόμοι για να αναπτυχθούν. Εδώ το μόνο που κάνουμε είναι να δίνουμε εναύσματα.

Γυριστούλα μου, πρόκειται για ενιαίο κείμενο, γι' αυτό το βάζω σε καθημερινές συνέχειες, για να μη χάνεται ο ειρμός. Όπου να τονίσω κατ' αρχήν, το θέμα μόνο "ακροθιγώς" που θάλεγε κι η Μέριλ, θίγεται. Μόνο και μόνο για να ευαισθητοποιήσω πάνω σε πράγματα που φοβάμαι πως παρασυρμένοι από τους καθημερινούς ρυθμούς, τα αφήνουμε να χαθούν.
Και βέβαια ο βασικός κανόνας για το ίδιο το γλωσσικό φαινόμενο καθ' αυτό είναι η συμβατική σύνδεση σημαίνοντος και σημαινομένου, όπως σωστά λες. Το είπα κι εγώ από την αρχή, γι' αυτό μίλησα για "σχετική αιτιότητα" (ο όρος δεν είναι δικός μου, αλλά του Μπαμπινώτη) της ελληνικής, για μια υποχώρηση δλδ. του βασικού κανόνα, όχι για ανατροπή του, η οποία όμως μας επιτρέπει να εισχωρήσουμε στο φιλοσοφικό και αξιακό σύστημα της ελληνικής σκέψης στην ιστορική της διαδρομή. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα προτάξουμε υποχρεωτικά αυτό το σύστημα έναντι άλλων αντίστοιχων είτε φιλοσοφικών είτε γλωσσικών. Πιθανότατα μέσα σε άλλες πρωτογενείς κυρίως γλώσσες να μπορούμε να ανιχνεύσουμε ανάλογες φιλοσοφικές αρχές και αξίες εξίσου σημαντικές. Η θέση μου είναι ότι όλ' αυτά δεν πρέπει να χαθούν. Από την αρχή είπα ότι η απειλή της απώλειας τέτοιων θησαυρών δεν αφορούν μόνο την Ελλάδα και την ελληνική γλώσσα. Αλλά όλους τους λαούς και τους πολιτισμούς. Η πρόθεσή μου δεν είναι να θεωρηθεί η Ελλάδα και η γλώσσα της καλύτερη, αλλά να επιστήσω την προσοχή στο ότι στους καιρούς της παγκοσμιοποίησης διακυβεύεται κάτι ιδιαίτερα κρίσιμο. Να ισοπεδωθούν και εξαφανιστούν τα ιδιαίτερα πολιτισμικά αγαθά των επιμέρους κοινωνιών. Μιλάω για την ελληνική γλώσσα, γιατί αυτή είναι η γλώσσα μου/μας. Υπερασπίζόμαι όμως με το ίδιο πάθος την διάσωση οποιασδήποτε άλλης γλώσσας ή πολιτισμού απέναντι στον κίνδυνο της εξαφάνισης. Είναι φυσικό όμως να φροντίσω/ουμε πρώτα το σπίτι μου/μας.
Και βέβαια συμφωνώ απόλυτα με το συμπέρασμά σου, το οποίο συναρτάται με όλα τα προηγούμενα.

διακονιάρης είπε...

...λές πολύ σπουδαία πράγματα και με τρόπο ιδιαίτερα κατανοητό.
Η ερώτηση και η απάντηση ειναι στο πνεύμα της ανάρτησης.
Αγριος = απο τους αγρούς
το αντίθετο
Αστείος = απο τη πόλη (άστυ)
πιο ειναι το ενδιαφέρον?
το ότι οισημερινές σημασίες δημιουργήθηκαν απο το πως έβλεπαν οι μεν του δε..

Λορελάη είπε...

Πολύ καλό Διακονιάρη!!! Πάρα πολύ καλό, και πράγματι ενδιαφέρον.
Ευχαριστώ πολύ για την συμβολή.

meril είπε...

Ω, μα τι "ενδιαφέρον" ξεγύρισμα της συζήτησης είναι τούτο......