Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 4)

Άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ιδιαίτερης σημειολογίας της ελληνικής γλώσσας είναι η λέξη «ωραίο», που στην νέα ελληνική έχει εκπέσει σε συνώνυμη με το όμορφο. Και εξηγώ αμέσως γιατί λέω «έχει εκπέσει». Ετυμολογική προέλευση του επιθέτου ωραίο, το ουσιαστικό «ώρα». Που σημαίνει πως ωραίο, κατά την αρχική του σημασία, είναι αυτό που συμβαίνει στην ώρα του. Δηλαδή αυτό που λαμβάνει χώρα στην κατάλληλη στιγμή, στο σωστό timing όπως θα έλεγε κάποιος άγγλος φίλος, επιστρατεύοντας ένα απαρέμφατο για να αποδώσει την αντίστοιχη έννοια. Αντίστοιχη, αλλά όχι όμοια. Γιατί το «timing», αν υιοθετήσουμε μια κυριολεκτική μετάφραση, σημαίνει «χρονικότητα». Δηλώνει δηλαδή τελείως ουδέτερα κάτι που έγινε σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή (γι’ αυτό άλλωστε μιλάμε για καλό και κακό timing), αλλά δεν παίρνει θέση επ’ αυτού. Αντίθετα η ελληνική λέξη τοποθετείται αξιολογικά ενώπιον αυτής της συνάντησης χρόνου και πράξης, αντικειμενικής συνθήκης και υποκειμενικής επιλογής κατάλληλης, αντίστοιχης με την συνθήκη, δράσης. Και την επιβραβεύει, εκφράζοντας τον θαυμασμό της. Το «ωραίο» λοιπόν δεν είναι ένα απλό συμβάν, αλλά παίρνει μια διάσταση φιλοσοφικής –ηθικής αυτή τη φορά- τάξης και πάλι. Η λέξη «ωραίο» δηλώνει ότι είναι ένα ευτυχές γεγονός, και ταυτόχρονα ένα «δέον γενέσθαι», τοποθετημένο σε περίοπτη θέση στην ιεράρχησή μας, και όχι ένα απλό γεγονός, το να αξιοποιηθεί με τον κατάλληλο τρόπο η συγκυρία. Και αναφωνεί όταν αυτό συμβαίνει: Ωραία! (στην επιρρηματική χρήση της λέξης μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η διάκριση μεταξύ όμορφου-ωραίου επιβιώνει αμυδρά στο συλλογικό μας ασυνείδητο ως τις μέρες μας, παρά την φθορά που έχουν υποστεί οι αρκετά διαφορετικές αρχικές σημασίες τους, έχοντας εκπέσει στην απλή συνωνυμία τους, στην οποία αναφέρθηκα στην αρχή).

Ο κατάλογος τέτοιων εξαιρετικών φιλοσοφικής τάξης συλλήψεων, που ενσωματώνονται στα γλωσσικά σημεία – λέξεις της ελληνικής, αποτελώντας σκευή τους, είναι πάρα πολύ μακρύς.
Κλείνοντας θυμίζω μόνο σύντομα, μια ακόμη εκπληκτική κατά την γνώμη μου τέτοια σημασιοδότηση: την προέλευση της λέξης «ελευθερία» από το «ελεύσομαι» (= μέλλων του ρ. έρχομαι). Το ίδιο το σημαίνον και πάλι μας υποδεικνύει ότι η ελευθερία είναι πάντα «ερχόμενη». Άρα μια ευχή, επιθυμία, στόχος. Δεν είναι κάτι συγκεκριμένο και εκ των προτέρων περιγράψιμο, αλλά κάποιος, ο εκάστοτε, πόθος μας. Ένα ποθούμενο μέλλον, το οποίο ίσως δεν κατορθώσει καν να γίνει ένα χειροπιαστό παρόν. Άλλωστε πραγματική και απόλυτη ελευθερία μπορεί να υπάρξει μόνο αν κανείς απαλλαγεί από τα δεσμά της ύλης και της φθοράς. Δηλαδή ποτέ. Είναι όμως αναγκαίος ο πόθος της, γιατί αποτελεί κίνητρο δράσης, κινητήρια δύναμη, προς μια κατεύθυνση συνυφασμένη με την φύση του ανθρώπου. Προς την συνεχή του άνοδο και απαλλαγή από τα όποια δεσμά, προς μια όσο γίνεται μεγαλύτερη προσέγγιση ενός αισθήματος έστω και οιονεί ελευθερίας, δηλαδή υπέρβασης των όρων και των ορίων που οι νόμοι είτε του ανθρώπου είτε της φύσης θέτουν. Και αν μεν τα δεσμά είναι κοινωνικής τάξης (δουλεία, αδικία κ.λ.π.) τον προτρέπει να τα ανατρέψει, αν δε είναι οι απαρέγκλιτοι νόμοι της φύσης (επιβίωση, θάνατος) τον προτρέπει να τα υπερβεί με τα άλλα μέσα που μόνο ο άνθρωπος διαθέτει: έμπνευση, φαντασία, τέχνη, έρωτα. Η μεγάλη αξία της σημασίας που η λέξη κλείνει στην αγκαλιά της, είναι ότι χωρίς την ευλογία της αειφόρου αυτής θεάς, που μας εμφορεί με την διαρκή επιθυμία να πορευόμαστε προς ένα μέλλον -έστω και ανέφικτο-, απαλλαγμένο από κάθε περιορισμό, δρασκελίζοντας όλα τα εμπόδια, ακόμη και αυτά που μας υπερβαίνουν, οι άνθρωποι δεν θα διαφέραμε σε τίποτα από τα άλλα ζώα του πλανήτη. Η νόηση μάς κάνει απλώς ικανότερους στον αγώνα της επιβίωσης, δεν αρκεί όμως για να μας διαφοροποιήσει υπαρκτικά από τους άλλους συγκατοίκους μας επί γης.
Εδώ, όπως και σε όλα τα προηγούμενα παραδείγματα, αλλά και σε πάμπολλα άλλα, η ελληνική γλώσσα μετατρέπεται σε μια πανέξυπνη, γηραιά κυρία, που μας ψιθυρίζει στ’ αυτί με τρυφερό χαμόγελο και ίσως ένα ίχνος θλίψης, μια μεγάλη αλήθεια.
Εναπόκειται σ’ εμάς, που έχουμε την τύχη να είμαστε οι πρώτοι και κατ’ εξοχήν αποδέκτες τής «μυστικής» φωνής της, να ακούσουμε προσεκτικά τα λόγια της, και να γίνουμε σοφότεροι. Που ίσως σημαίνει: ομορφότεροι και ωραιότεροι! (μακάρι και πιο, όλο και πιο,… ελεύθεροι! )